اختراعات و ابتکارات شیخ بهایی:

۱- تقسیم آب زاینده رود

نخستین کار جالب او تقسیم صحیح و طریقهٔ مهندسی آب زاینده رود به محله ها و باغات شهر اصفهان بود . او با محاسبهٔ دقیق و به دست آوردن آمار بارندگی مناطق مختلف اصفهان ، حومه و کوهستان های اطراف و همچنین سرچشمهٔ زاینده رود ، طرح دقیق نهر ها و شیب و عرض جویبار ها و سهم استفادهٔ آب هر باغ و محله و منزل ، به اختلاف چندین سالهٔ مردم این منطقه پایان داد .

این منطقه تا قبل از تقسیم آب همیشه در حال نزاع و جنگ و خونریزی قبیله ای برای تقسیم آب بود و با این کار شیخ بهایی ، این گرفتاری برای همیشه حل شد . شیخ بهایی طرز تقسیم بندی جریان آب زاینده رود را با توجه به محاسبات خیلی دقیق به ۳۳ سهم تقسیم نمود که هر سهم معادل ۵ شبانه روز قسمتی از آب رودخانه است که باید آب موجود در رودخانه به هر محله سرازیر شود که امروزه با نصب دستگاه های مختلف آب سنج ها ، در نقاط زاینده رود به همان نتیجه رسیده اند که او در ۴۲۰ سال قبل رسیده بود .

۲- ساخت مسجد چهارباغ روی لجنزار

کار مهم دیگر شیخ بهایی بنای مسجد مشهور چهارباغ است که چون در مسیر یکی از کانال های آب زاینده رود قرار داشت و امکان نداشت که روی آن همه لجن و آب ، ساختمان عظیم و سنگی ساخته شود و ساختمان ، با خطر ریزش مواجه می شد ، شیخ بهایی دست به ابتکار جالبی زد . شیخ برای انجام این کار پیشنهاد کرد که ابتدا ، مقدار زیادی زغال چوب به ضخامت ۲ متر در سرتاسر پی ساختمان پخش کنند و پس از کوبیدن زغال در کف پی ها روی آن را با ساروج و شفته پر کرده و پی های ساختمان را روی ساروج و شفته ، قرار دهند .

از آن جا که هر چه ملات ، بیشتر پا بخورد ، چسبندگی گل بهتر شده و خوب عمل می آید از این لحاظ به دستور شیخ بهایی ابتکاری برای هر چه بیشتر پا زدن گل ها به کار برده شد که ملات بنای مسجد هر روز زیر پای مردم و کودکان اهل اصفهان بلاوقفه پا بخورد و با هم مخلوط شود .

ابتکار شیخ بهایی این بود که دستور داد هر روز صبح چند سکه طلا را در خاک ملات ها بریزند و سپس گل درست کنند و به مردم اطلاع دهند که بیایند و سکه ها را برای خود بیابند . مردم ، گروه گروه گل ملات ها را از صبح لگدمال کرده و تا غروب ، تعدادی سکه برای خود پیدا می کردند و با این روش گل ملات ها کاملاً عمل می آمد ؛ یعنی همین کاری که امروزه هم برای گل خاک رس کاشی سازی با ماشین های مکانیکی مخلوط کن انجام می گیرد (البته امروزه ، این بنا به مدرسهٔ چهارباغ ، مشهور است).

روش ساخت گل مخصوص شیخ بهایی برای بنای ساختمان های عظیم روی مرداب ها و لجنزارها ، بعد ها مورد توجه اروپاییان قرار گرفت و آن ها هم برای ساختن ساختمان های خود از این روش جالب استفاده کردند و ساختمان های عظیم خود را با این روش ساختند و هنوز هم در بعضی از نقاط به همین روش عمل می کنند .

۳- گرمابهٔ شیخ بهایی

ماجرای این حمام و گرم نگه داشتن آب آن ، با یک شمع ، به رازی حل نشدنی در تاریخ تبدیل شده بود که با کنکاش های پی در پی بالأخره راز این حمام ۳۰۰ ساله کشف شد .

شیخ بهایی با استفاده از طلا که رسانایی بالا و در انتقال گرما نقش مؤثری دارد ، منبع این حمام را ساخت و به دلیل استفاده از طلا و جلوگیری از سرقت آن ، راز ساخت آن را پنهان نگه داشت . یکی دیگر از کارهای شیخ بهایی ساختن گرمابه ای است که به احتمال نزدیک به یقین از روی ایدهٔ شمع خودکار احمدبن موسی بن شاکر خراسانی ساخته شده است .

تأمین مایع سوخت ، در زمان شیخ بهایی با یک لولهٔ زیرزمینی به عصار خانهٔ جنب حمام وصل شده بود و با تولید روغن های کرچک ، کنجد و روغن های سوختی دیگر که در محل مذکور روغن کشی می شده ، تأمین می گردید .

روی شمع مذکور ظرف لگن مسی بوده که حجم آبی را برابر با ۳ و یا ۴ سطل گنجایش داشته و مرتباً در شبانه روز گرم بوده و آب آن برای کسانی که از شستشو فراغت یافته و سربینهٔ حمام قسمت خروجی نزدیک در کار گذاشته و جاسازی کرده بودند . دستگاه مذکور را حدوداً اواخر حکومت زندیه از زیر زمین بیرون آوردند و به خارج از ایران منتقل کردند . تقریباً کار این دستگاه شبیه آبگرمکن های گازیِ دیواری است که آب را سریع گرم می کند .

ابداع شهر نجف آباد

در دورهٔ صفوی شهر نجف آباد با طرح شیخ بهایی و به پیشنهاد او به عنوان یک شهر جدید احداث شده است . در مورد انگیزهٔ ایجاد شهر نجف آباد نظرات مختلفی وجود دارد و مشهور ترین این نظرات این است که ، نذورات و عایدات موقوفات منطقهٔ اصفهان ، با کاروانی از اصفهان به سوی نجف اشرف می رفت که پس از پیمودن ۲۵ کیلومتر از حرکت باز ایستاد و دیگر پیش نرفت . شیخ بهایی چاره را در این دید که با اذن شاه عباس ، محمولات شتران را هزینهٔ بنای شهری کنند به نام نجف آباد .

راجر سیوری در کتاب خود می نویسد: «شاه عباس و طراح اصلی او شیخ بهایی با ایجاد شبکه های کامل آبیاری و ارتباطی و بنیان نهادن شهر بازرگانی و پررونق نجف آباد در ۲۵ کیلومتری غرب اصفهان برای تهیهٔ آذوقهٔ شهر (اصفهان) زیربنای زراعی استواری برای پایتخت جدید فراهم آورد .

سابقهٔ تهیهٔ مایحتاج خوراکی اصفهانی ها مانند: گوشت ، میوه و لبنیات از نجف آباد که اکنون نیز کم و بیش دیده می شود ، این نظر را تأیید می کند . نجف آباد نقشهٔ معماری و شهرسازی پیشرفته ای دارد که گفته می شود نقشهٔ اصلی آن از سوی شیخ بهایی ترسیم شده است و در موزهٔ شهر لیسبون پایتخت پرتغال نگهداری می شود .

شیخ بهایی در رشتهٔ ریاضیات و هندسه هم اختراعات جالبی دارد . تاریخ نگاران نان سنگک و حلواشکری را نیز از اختراعات وی می دانند.

 رسا: در سرزمین کهن ایران، بر اثر تجربه‌ها و اعمال سلیقه‌ها در طول سالیان دراز تاریخ، غذا‌ها و پختنی‌های گوناگون رسم شده و بوجود آمده که در نزد بسیاری از کشورهای دیگر و حتی مردم سرزمین ما، این غذا‌ها به عنوان غذاهای ملی و سنتی معروف شده‌اند.

نان سنگک از نظر مزه، طعم، هضم و بهداشت و سلا‌مت یکی از بهترین نان‌های ایرانی است که مورد توجه خانواده مخصوصا در ماه مبارک رمضان قرار دارد. ویژگی این نان پخت آن روی سنگ ریزه‌های داغ است که به کیفیت آن می‌افزاید.
 
در تقویم سالنمای کمیته ‌نانوایان تهران (در ۱۹ اردیبهشت سال ۱۳۲۶ شمسی در تهران چاپ شده) درباره‌ تاریخچه و چگونگی پیدایش نانوایی و نان سنگک این گونه آمده است:
 
 «شاه عباس برای رفاه حال طبقات تهی‌دست و لشگریان خود که غالباً در سفر احتیاج به نان و خورش موقت و فوری داشتند و لازم بود به هر شهری می‌رسند نانواهایی باشند که بتوانند به قدر مصرف سربازان نان تهیه نمایند و غذایی باشد که خورش نان قرار دهند، درصدد چاره برآمد و حل این مشکل را از» شیخ بهایی «که از اجلّه‌ علما و دانشمندان ایران بود خواست. شیخ بهایی نیزبا تفکر و تعمق تنور سنگکی را ابداع نمود.»
 
 این اختراع به قدری با دقت و هوشیاری طراحی و عملی شده که پس از گذشت چند صد سال هنوز به‌‌ همان صورت اولیه پخته می‌شود و نانی که از تنور سنگکی بدست می‌آید، محبوب‌ترین نان ایرانی است.
 
برخی نقل‌ها نیز قدمت نان سنگک را قبل از ورود اسلام به ایران و در زمان پادشاهان ساسانی می‌دانند.
 
 «شیخ بهایی» عالم و دانشمند مشهور قرن ۱۰ و ۱۱ هجری است که در دانش‌های فلسفه‌، منطق‌، هیأت و ریاضیات تجربهٔ زیادی داشت‌. به پاس خدمات این دانشمند بزرگ به علم ستاره‌شناسی‌، یونسکو سال ۲۰۰۹ را به نام او سال «نجوم و شیخ بهایی» نامگذاری کرد‌. از او چیزی حدود ۹۵ کتاب و رساله باقی مانده است‌.
 
شخصیت علمی‌، ادبی و اخلاق و پارسایی او باعث شد تا از ۴۳ سالگی تا پایان عمرش (۷۵ سالگی) منصب شیخ‌الاسلامی پایتخت صفوی را در دربار مقتدر‌ترین شاه صفوی‌، شاه عباس اول‌، بر عهده داشته باشد‌.
 
شیخ بهایی در سال ۱۰۰۰ خورشیدی در اصفهان درگذشت و به خاطر وصیت خودش جنازهٔ او را به مشهد بردند و در جوار مقبرهٔ علی‌ابن‌موسی‌الرضا (ع) جنب موزهٔ آستان قدس دفن کردند‌.
 
 
او شعر هم می‌گفت‌. از مثنویات معروف او می‌توان‌، «نان و پنیر» ‌، «نان و حلوا» ‌، «شیر و شکر» را نام برد‌.
 
نمونه شعری از شیخ بهایی:
 
همه روز روزه بودن‌، همه شب نماز کردن
 
همه ساله حج نمودن‌، سفر حجاز کردن
 
ز مدینه تا به مکه‌، به برهنه پای رفتن
 
دو لب از برای لبیک‌، به وظیفه باز کردن
 
شب جمعه‌ها نخفتن‌، به خدای راز گفتن
 
ز وجود بی‌نیازش‌، طلب نیاز کردن
 
به خدا قسم که آن را‌، ثمر آن‌قدر نباشد
 
که به روی ناامیدی‌، درِ بسته باز کردن